Cách mạng Satoshi: Cuộc cách mạng của hi vọng
Chương 2: Sự riêng tư trong tình trạng cấp thiết
Phần 4: Khi sự riêng tư lại bị xem là tội phạm
Tác giả: Wendy McElroy
Crypto – Một mô hình mới của quyền riêng tư và ID (Phần 4, mục 2)
Tất cả những người tận dụng kiến thức của mình để thúc đẩy những thay đổi xã hội, hẳn sẽ nhìn nhận cryptography như một công cụ tăng cường riêng tư cá nhân, hay hơn thế, chuyển ngôi quyền lực từ những cơ quan lớn trung ương tới những con người nhỏ bé sống trong quỹ đạo của riêng mình.
Paul Vigna, Phóng viên mục Kinh tế trên tờ Wall Street Journal
Cryptocurrency vượt mặt các ngân hàng trung ương thông qua riêng tư hóa sự phát hành tiền tệ và chuyển khoản qua biên giới. Cả trái đất này nên sung sướng hò reo khi quyền kiểm soát tài chính đã trở về và yên vị trong tay họ. Tiếp đến là lượt về của công bằng tài chính.
Nhưng với chỉ một nhóm người tự do tiền tệ sẽ phản ánh không đầy đủ, hay đúng hơn, bỏ lỡ một khía cạnh siêu cách tân của crypto. Cryptocurrency và blockchain chính là mô hình mới của quyền riêng tư. Mô hình này sẽ thay thế cái cũ, như cái cách đơn vị tiền mới đã đập vỡ xiềng xích chết người tới từ các ngân hàng trung ương. Những dạng thức mới mang tính cách tân của “nhận dạng danh tính”, như chữ ki mù, đã hoàn toàn tái định nghĩa lại khái niệm quyền riêng tư và trả lại khái niệm đó cho thị trường tự do, nơi các cá nhân được thúc đẩy từ việc chia sẻ thông tin… Nhưng đó là khi và chỉ khi các cá nhân cùng đồng lòng nhất chí. Họ có thể đem tới tầm nhìn độc nhất, thích hợp với việc duy trì tự do cá nhân trong thời đại kĩ thuật số.
Không có gì khó hiểu khi chính phủ chú trọng vào crypto, như một phương thức theo dõi. Quyền riêng tư đã bị quốc gia hóa bởi chính phủ, khiến định nghĩa “nhận dạng” bị bóp méo để phục vụ mục đích của riêng họ. Các ghi chép của chính phủ giờ đây là cách thức duy nhất để mọi người chứng minh danh tính của mình. Qua đó, họ mới có thể có quyền có những nhu cầu cơ bản trong đời sống hiện đại. Ở hầu hết các quốc gia phương Tây, những người không có giấy tờ không thể đặt máy bay, tàu điện, rút tiền mặt từ séc, hay thậm chí có một công việc bình thường, đi học, kết hôn, thuê một bằng video (quên luôn việc thuê căn hộ đi!), hay mua nhà. Họ những những công dân hạng hai, những người chính phủ từ chối hỗ trợ về mặt nhân công, giáo dục, kinh doanh và hằng hà sa số khía cạnh khác. Việc xác minh danh tính chính là việc không thể thiếu nếu muốn sống “bình thường” trong xã hội hiện đại.
Trong khi đó, ai đã được nhận dạng thì phải đối mặt với nhiều vấn đề khác. Tài khoản ngân hàng bị đóng băng, chăm sóc sức khỏe bị từ chối, thẻ tín dụng bị hủy, giấy tờ bị lôi ra hầu tòa, rồi bị bắt. Với một hệ thống báo cáo và ID đã được quốc gia hóa mạnh mẽ, chính phủ nắm rõ thông tin của tất cả mọi người, suy nghĩ của họ, tài sản của họ, và vị trí của họ. Hành vi quốc gia hóa quyền riêng tư không khác gì một công cụ của nền dân chủ chuyên chế. Chẳng có gì quá lời khi nói khẩu vị của chính phủ quá “tạp”. Còn những người chống đối lại chính phủ khi đòi quyền tự do lại bị gọi là kẻ phạm tội. Hay như Phil Zimmermann, cha đẻ của tổ chức Quyền riêng tư, tuyên bố “Nếu quyền riêng tư là phạm pháp, thì chỉ có kẻ phạm pháp mới có thứ gọi là quyền riêng tư.”
Xã hội không phải lúc nào cũng ở tình trạng như vậy. Và trong tương lai, không ai có thể ép buộc nó tiếp tục như vậy. Cách mà cryptocurrency giúp các cá nhân vượt mặt hệ thống ngân hàng trung ương có thể là cách giúp chúng ta có một hệ thống nhận dạng hoàn toàn miễn nhiễm với sự can thiệp của chính phủ.
Và nhu cầu này thực sự cấp thiết. Và ngoài kia, một thị trường tự do đang khóc thét, trong cơn thèm khát quyền riêng tư và hệ thống nhận dạng nhân tính.
ID trên thị trường tự do
Hầu hết chúng ta sẽ vô tư chấp nhận quan điểm về quyền riêng tư của chính phủ – một quan điểm hạn hẹp, lỗi thời. Họ cho rằng, khả năng bảo vệ thông tin cá nhân – và sự “bảo vệ” từ chính phủ trong quyền hạn pháp lý của họ là yếu tố đem tới quyền riêng tư. ID trên thị trường tự do dường như đối lập với chính phủ, với kiểm soát xã hội – ngay từ định nghĩa của nó. Nó vượt lên cái gọi là xác minh danh tính của một người. Trên thực tế, nó thậm chí còn không bao gồm một cái tên hay địa chỉ thực sự để xác minh như bình thường.
Để thực sự hiểu mô hình quyền riêng tư đem tới bởi các cryptocurrency, hãy thử nhìn nhận lại những lợi ích của ID trên thị trường tự do trong quá khứ.
Khi giao thương mới chỉ dừng lại ở mức trao đổi hàng hóa, mọi người thường có quen biết hay có lượng thông tin đáng tin cậy về đối phương mà họ đang giao dịch. Tiếp đó, khi giao thương mở rộng, bắt đầu bao gồm những giao dịch phức tạp với những người hoàn toàn xa lạ, khi trao đổi hàng hóa trực tiếp bị thay đổi bằng gián tiếp, chúng ta bắt đầu biết đến khái niệm “lòng tin” hay ủy thác. Nền tảng của sự tin cậy sẽ giải đáp cho câu hỏi “Tôi đang giao dịch với ai?”. Khi xã hội không còn ở kết cấu nguyên sơ, nhu cầu xác minh danh tính, hay biết đối phương là ai luôn hiện hữu.
Nếu thực sự muốn hiểu những lợi ích của ID trên thị trường tự do, tôi muốn bạn thử nghĩ về một phương pháp xác minh cũ, giờ đây đã quay trở lại: thư giới thiệu hoặc thư đề xuất. Điểm bùng nổ ở đây ư? Người A sẽ đem những bức thư xác minh tới người C, hai người A và C đều không hề quen biết. Lá thư được viết bởi người B, một người C rất tin tưởng và tôn trọng. Tóm lại, người B cam đoan về danh tính của người A.
Đây chính là dịch vụ đầu tiên và tối cơ bản nhất sinh ra từ ID trên thị trường tự do: authentication (tạm dịch: xác thực). Có vô số lí do tại sao người ta muốn xác minh danh tính. Có thể họ cần lấy kiện hàng, hay xác nhận chỗ đặt trước khi ăn nhà hàng chẳng hạn, hay bỏ phiếu, hoặc ứng tuyển vào một vị trí.
Chức năng xác thực (authentication) trên thị trường tự do có thể thông qua các doanh nghiệp chạy background check (kiểm tra hồ sơ tội phạm, giao dịch, tài chính) và phát hành thẻ ID của riêng công ty. Các ý tưởng kinh doanh cần đảm bảo độ chính xác của công ty. Nếu khách hàng bị lừa, họ có thể kiện. Và nếu công ty dính vào những vụ kiện như trên, danh tiếng của nó sẽ bị giảm sút đáng kể hoặc tiêu tán. Danh tiếng sẽ quyết định sự sống còn của các công ty ID trên thị trường tự do.
Chính phủ đã độc quyền chức năng xác thực ID và bóp méo nó nhằm phục vụ mục đích của riêng chính quyền. Mọi người được xác thực không đi tìm “dịch vụ”; mà xác thực ID sẽ tìm đến từng người, sau đó được sử dụng như một vũ khí chống lại họ. ID riêng tư vẫn luôn tồn tại ở dạng “con hoang”. Những người chủ phát hành ID riêng cho các nhân viên, các viện tài chính phát hành thẻ cho khách hàng để họ truy cập tài khoản. Nhưng sự riêng tư hóa nói trên chỉ là một điều viển vông. Kể từ trước khi chủ công ty hay viện tài chính có thể phát hành ID thì người được lợi vẫn cần thông qua được những yêu cầu từ chính phủ, như cung cấp mã số thuế. Người nhận được ID riêng tư vẫn tiếp tục bị theo dõi thông qua những yêu cầu báo cáo khác từ chính phủ.
Thứ hai, ID trên thị trường tự do yêu cầu identification (nhận dạng). Một lá thư giới thiệu thường cũng đồng thời là một lá thư khuyến nghị. Lá thư này làm chứng cho tính cách, chức vị, kĩ năng cụ thể hoặc tài năng nào đó của người được giới thiệu. Một loại ID khác cũng thực hiện chức năng tương tự: bằng đại học, xác nhận từ người thuê, thẻ thành viên trong một tổ chức uy tín, và báo cáo tài chính từ ngân hàng. Những loại giấy tờ này giúp người lạ có thể đánh giá liệu người này có đủ khả năng cho một công việc hay không. Và tôi cho rằng danh tính cũng cần một loại ID như vậy.
Ngày nay, chính phủ cấp quyền và kiểm soát khiến quy trình này trên thị trường tự do bị thay thế. Mọi thứ đều yêu cầu bằng cấp chính phủ, thay vì danh tính hoặc các dạng xác minh tương tự. Nếu bạn là người tin rằng giữa luật pháp của chính phủ và danh tiếng trên thị trường tự do không tồn tại bất kì mâu thuẫn nào, xin hãy cân nhắc điều này. Một điều dưỡng viên dù có danh tiếng hoàn hảo cỡ nào cũng không thể hành nghề nếu không được chính phủ cho phép. Thực tế, luật pháp chính phủ và danh tiếng thị trường tự do hoàn toàn không tương hợp với nhau. Sự thực là những người có bằng thường là những người chỉ trích những người làm trong thị trường tự do mạnh mẽ nhất – những người họ buộc phải cạnh tranh.
Thứ ba, trong nhiều trường hợp, ID trên thị trường tự do cho phép ủy quyền một số hoạt động. Lá thư khuyến nghị thường ấn định những quyền hạn nhất định tới người được nhắc đến. Ví dụ, công ty luật có thể ủy quyền quyền hạn giới hạn tới một người đại diện để người này có thể giải quyết một vụ án với tư cách đại diện cho khách hàng. Ngày nay, những nhiệm vụ ủy quyền trên thị trường tự do được định nghĩa hạn hẹp bởi chính phủ. Chính phủ kiểm soát các nhiệm vụ thêm thắt, và đòi hỏi kết quả được ghi chép lại với sự theo dõi từ các cơ quan nhất định. Nói cách khác, chính phủ kiểm soát dạng thức đơn giản nhất của ấn định quyền hạn qua ID.
Phản đối ID trên thị trường tự do
Xuất hiện những thành phần phản đối ID thị trường tự do. Lập luận của họ thường lạc hậu và lệch rơ với thế giới hiện đại. Những người phản đối ID thị trường tự do bởi các lí do: sự lỗi thời, tính không ẩn danh, tốn thời gian rất lâu để tạo dựng danh tiếng và thiếu tình đồng nhất. Tuy nhiên, nếu phân tích kĩ, điều thú vị là những phản đối ấy có thể được xem là lợi ích của ID thị trường tự do.
Lạc hậu: Những ví dụ từ thế kỉ 19 đầu thế kỉ 20 có vẻ hơi lỗi thời. Hoặc đúng hơn, một số ví dụ thì lạc hậu, nhưng một số thì mang tính thực tiễn. Thư khuyến nghị, dù ở dạng này hay dạng khác, vẫn luôn được cập nhật và ngày nay vẫn được sử dụng rộng rãi. Ví dụ ứng tuyển cho một công việc sẽ yêu cầu thông tin liên lạc của chủ cũ chẳng hạn. Điểm liên quan ở đây là: thị trường tự do đáp ứng nhu cầu xác thực của cộng đồng một cách hoàn hảo. Hàng thế kỉ trước thị trường tự do đã làm được điều đó, và ngày nay cũng vậy. Minh chứng hoàn hảo: blockchain. Blockchain sẽ tự động xác thực các giao dịch kĩ thuật số. Bitcoin lại biểu hiện cho tính thích ứng của thị trường tự do.
Không ẩn danh. Mục đích chính của ID đời đầu là xác minh danh tính, thay vì đem tới sự ẩn danh. Việc chia sẻ thông tin đến từ nhu cầu của chính người muốn được giới thiệu, và như tôi được biết thì dữ liệu sẽ không được tiết lộ với các bên khác như chính phủ. Hiện tại, nhu cầu ẩn danh đến từ mong muốn từ chối chia sẻ thông tin do nỗi sợ thông tin sẽ bị tiết lộ tới những bên không mong muốn, đặc biệt là chính phủ.
Khía cạnh nổi bật của riêng tư trên thị trường tự do cũng tương tự với tiền tệ trên thị trường tự do: cá nhân có quyền kiểm soát. Mỗi người sẽ tự quyết định mức độ tiết lộ nào khiến họ cảm thấy thoải mái. Thậm chí các sàn giao dịch phân tán hiện cũng đem tới nhiều mức độ lựa chọn cho người dùng. Họ có thể chọn xác thực hoặc ẩn danh tùy theo mong muốn.
Thiết lập lòng tin và danh tiếng chậm chạp. Điều này trong quá khứ thì có vẻ đúng, khi mà bạn mất hàng tuần hoặc hàng tháng trời mới gửi được thư. Mọi thứ di chuyển chậm chạp. Nhưng hiện nay thế giới phẳng. Thiết lập danh tiếng dựa trên các giao dịch cá nhân và thành tựu thực tế làm minh chứng, dù chậm chạp hơn là xòe ra một mẩu giấy xác nhận của chính phủ, nhưng suy cho cùng, lựa chọn nào đảm bảo hơn? Một khi đã được thiết lập rồi, lựa chọn nào đem lại sự lâu dài? Thực sự thì cho rằng tạo dựng danh tiếng mất thời gian không thể được xem là một dạng chỉ trích.
Không có tính đồng nhất. Một từ khác cho tình trạng này? Sự đa dạng. Và đó chính là một thế mạnh của ID trên thị trường tự do. ID chính phủ thường giống nhau, đồng đều do mục đích của họ là ép mọi người vào cùng một chiếc khuôn, để mọi người cùng tuân thủ luật pháp và những yêu cầu báo cáo. Sự đồng đều giúp chính phủ kiểm soát đơn giản hơn. Một người lái xe yêu cầu bằng cấp chứng minh khả năng của họ nếu muốn được hưởng chính sách bảo hiểm. Nhưng họ không cần phải cung cấp số thuế. Sự đa dạng cũng đồng thời là tính mềm dẻo linh hoạt.
Kết luận
Cryptocurrency đem tới một cách thức tiếp cận quyền riêng tư đầy sáng tạo: quyền kiểm soát dữ liệu cá nhân quay trở lại tầm kiểm soát của chính mỗi cá nhân. Và khía cạnh này của cuộc cách mạng Satoshi thường bị bỏ qua: một sự thay đổi về mô hình đang diễn ra.
Mô hình cũ sinh ra giúp chính quyền ép buộc và tập trung hóa một lượng thông tin khổng lồ. “Quyền riêng tư” bị bóp méo thành chính quyền tập trung canh gác thông tin cẩn mật đến mức nào. Quyền riêng tư bị quốc gia hóa và trở thành vấn đề an ninh quốc gia.
Dạng thức mới của quyền riêng tư: các cá nhân kiểm soát dữ liệu cá nhân của riêng mình và sử dụng cho mục đích của riêng họ. Hãy thử nghĩ về các giao dịch bitcoin. Những bên tham gia giao dịch quyết định liệu có tiết lộ danh tính không, hoặc họ có thể lựa chọn ẩn danh kiểu kí danh (pseudonymous). Họ có quyền lựa chọn sử dụng một người ẩn danh hộ, hoặc dùng một địa chỉ khác với mỗi giao dịch. Hoặc không. Blockchain cũng chẳng quan tâm. Blockchain sẽ tiếp tục xác thực các giao dịch chứ không xác thực Người nào ở đây cả, giống hệt cái cách những người bán hàng rong xác nhận đồng tiền họ nhận được là giả hay thật thay vì quan tâm người đưa họ là ai. Tóm lại, crypto ngang hàng xác minh các giao dịch, không xác minh các cá nhân. Đó chính là một dạng riêng tư hóa của riêng tư.
Giao dịch cá nhân đang đứng trước khúc ngoặt của sự thay đổi cùng với sự xuất hiện của cryptocurrency. Vào thời khắc mà hợp đồng thông minh được sử dụng rộng rãi, xác minh hợp đồng và ủy quyền trong điều khoản sẽ dần trở thành chuyện của Thuật toán thay vì xác nhận của chính quyền. Và bạn biết không? Công nghệ sẽ đem tới tự do!
Bài 16: [SERIES] Cuộc cách mạng Satoshi – Tôi muốn che giấu điều gì ư? Mọi thứ!
Bài 18: [SERIES] Cuộc cách mạng Satoshi – Liệu có thứ gọi là quyền riêng tư trong kỉ nguyên kĩ thuật số?
Tác giả: Wendy McElroy
Dịch giả: Hà Anh
Theo Tapchibitcoin
